Khái niệm về cha mẹ đủ tốt của Bruno Bettelheim đến từ các tác phẩm của nhà phân tâm học và bác sĩ nhi khoa người Anh Donald Winnicott, mặc dù Winnicott chỉ quan tâm đến các bà mẹ và thuật ngữ của ông là người mẹ đủ tốt. Bettelheim không chỉ thống nhất hoá khái niệm bao gồm cả hai giới của cha mẹ, mà còn đưa nó đến theo cách có ý nghĩa với những người bình thường như tôi.
Bài này được lấy cảm hứng từ cuốn sách A Good Enough Parent của Bettelheim. Những ý tưởng dưới đây có thể không phù hợp hoàn toàn với ông ấy, nhưng cũng gần giống. Chúng là những ý tưởng của Bettelheim mà tôi đã chắt lọc lại. Và như tôi thấy cũng như Bettelheim đã thấy khá nhiều, cha mẹ đủ tốt có những đặc điểm sau:
Cha mẹ đủ tốt không cố gắng trở thành cha mẹ hoàn hảo và không mong đợi sự hoàn hảo từ con cái.
Trong lời nói đầu của cuốn sách của mình, Bettelheim đã viết: "Để có thể nuôi dạy một đứa trẻ tốt, chúng ta không nên cố gắng trở thành một người cha mẹ hoàn hảo, cũng như người ta không nên mong đợi một đứa trẻ hay trở thành một cá thể hoàn hảo. Sự hoàn hảo không nằm trong tầm tay của con người bình thường. Những nỗ lực để đạt được nó thường gây trở ngại với những phản ứng khoan dung đối với sự không hoàn hảo của người khác (điều tạo nên những mối tương quan tốt đẹp của con người), bao gồm cả con của một người nào đó."
Một trong những vấn đề với sự kỳ vọng của sự hoàn hảo là mọi khuyết điểm, bao gồm cả những điều mà người ta không thể làm gì hơn, đều trở nên phóng đại. Nếu bạn là nhà sản xuất máy móc hoặc đồ nội thất, việc tìm kiếm sự hoàn hảo có thể là một điều tốt, bởi vì sự không hoàn hảo trong máy móc và đồ nội thất có thể được sửa chữa; nhưng phấn đấu cho sự hoàn hảo như một bậc cha mẹ không phải là một điều tốt, bởi vì sự không hoàn hảo ở con người là không thể tránh khỏi, chúng là một phần của tình trạng con người. Thật vậy, thật khó để tưởng tượng sự hoàn hảo có thể là gì ở một con người.
Niềm tin rằng sự hoàn hảo, hoặc thậm chí một cái gì đó tiệm cận hoàn hảo trong việc nuôi dạy con cái có thể thúc đẩy xu hướng đổ lỗi. Lý do cầu toàn là thế này: Nếu có vấn đề phát sinh, thì đó phải là lỗi của ai đó. Cha mẹ nào tìm kiếm sự hoàn hảo thường đổ lỗi cho bản thân, hoặc người phối ngẫu của họ, hoặc con cái của họ khi mọi thứ không đúng. Đổ lỗi không bao giờ giúp đỡ. Sự đổ lỗi là “liều thuốc độc” của mọi gia đình nếu nó xảy ra. Dọc theo những ý này, gần cuối cuốn sách của ông, Bettelheim đã viết: "Niềm tin sai lầm ở thời hiện đại là những rắc rối không nên xảy ra và ai đó phải có lỗi khi họ gây ra điều đó; điều này gây ra sự khốn khổ không thể kể xiết trong mỗi gia đình, làm trầm trọng thêm khó khăn ban đầu và đôi khi thậm chí khiến giá trị hôn nhân và gia đình trở nên mơ hồ. Câu tục ngữ Trung Quốc cổ đại nói rằng không có gia đình nào có thể treo biển hiệu: “Không có vấn đề gì ở đây”.”
Cha mẹ đủ tốt không lo lắng quá nhiều về sự không hoàn hảo của con. Họ cố gắng làm những điều được liệt kê dưới đây, nhưng họ nhận ra rằng họ sẽ không luôn luôn thành công trọn vẹn như họ mong muốn, và họ tha thứ cho mình vì điều đó. Cha mẹ đủ tốt nhận ra rằng ngay cả tình yêu cũng không bao giờ hoàn hảo; ít nhất thì nó luôn luôn hay thay đổi một chút. Theo cách nói của Bettelheim, thì có rất ít tình yêu nào mà hoàn toàn không có tính hai chiều… Không chỉ duy nhất là tình yêu của chúng ta dành cho con cái của mình, đôi khi sẽ có kèm chút phiền toái, chán nản và thất vọng, điều tương tự cũng như vậy với tình yêu mà con cái dành cho chúng ta. Cha mẹ đủ tốt hiểu rằng tự nhiên đã tạo ra những đứa trẻ khá kiên cường. Chúng ta sẽ không sống sót như một loài nếu điều đó không đúng. Miễn là cha mẹ không làm rối lên quá nhiều (và đôi khi ngay cả khi họ làm thế), con cái sẽ OK, và OK là đủ tốt.
Cha mẹ đủ tốt tôn trọng con cái của họ và cố gắng hiểu chúng là ai.
Cha mẹ đủ tốt không nghĩ mình như những nhà sản xuất, đấng sáng tạo hay người thợ mài dũa con họ. Họ thấy con cái của họ là con người hoàn chỉnh ngay bây giờ, và họ thấy công việc của họ là làm quen với những sinh vật đó. Họ hiểu rằng mối quan hệ phụ huynh-con đi cả hai chiều, nhưng không hoàn toàn. Đó là một mối quan hệ bình đẳng đôi bên theo nghĩa hai bên đều quan trọng như nhau, xứng đáng được hạnh phúc như nhau, xứng đáng có cơ hội để tạo ra mục tiêu của riêng mình và phấn đấu để đạt được chúng (miễn là phấn đấu như vậy không gây hại cho người khác). Trong một ý nghĩa khác, thì đó là một mối quan hệ bất bình đẳng. Ít nhất là khi đứa trẻ còn nhỏ, cha mẹ lớn hơn, mạnh mẽ hơn, khôn ngoan hơn (chúng ta nghĩ như vậy), giỏi lý luận hơn; và cha mẹ kiểm soát các tài nguyên mà đứa trẻ cần để tồn tại. Để làm cho mối quan hệ không cân bằng này hoạt động, cha mẹ đủ tốt cố gắng làm quen với trẻ, để hiểu được nhu cầu và mong muốn của con.
Trẻ em nói chung là không tốt như người lớn trong việc trình bày lý do hoặc tranh luận một cách logic, vì vậy thật không công bằng khi cha mẹ mong đợi con cái luôn đưa ra những lý do chính đáng cho những gì chúng làm. Cha mẹ cố gắng tranh luận với một đứa trẻ quá thường xuyên dẫn đến việc bạo lực và làm nhục bằng lời nói, điều này làm suy yếu đi mục tiêu của việc hiểu và hỗ trợ trẻ.
Bettelheim nói rằng, “vì khả năng tranh cãi tốt hơn của người lớn và sự ra lệnh có uy quyền hơn trong những việc xác đáng nên việc thuyết phục cha mẹ có thể được đứa trẻ trải nghiệm chỉ đơn giản là chuyện ý kiến của mình bị bác bỏ. Vì vậy, đứa trẻ cảm thấy hết lý, và việc bị làm cho hết lý là một trải nghiệm bực bội và gây mất tự tin. Đó là một chuyện khác xa với việc được thuyết phục. Nếu ít nhất một bên trong một cuộc xung đột không thể xem xét nghiêm túc quan điểm của người khác thì sẽ không có giải pháp nào thoả mãn cả hai. Vì vậy, cha mẹ đủ tốt sẽ kiểm tra động cơ của con, cố gắng hiểu suy nghĩ của con, đánh giá cao mong muốn của con để hiểu được đứa trẻ hy vọng đạt được điều gì, tại sao và như thế nào.”
Để minh họa cho vấn đề tôn trọng và cố gắng hiểu quan điểm của trẻ con, Bettelheim đưa ra một ví dụ về một cuộc xung đột giữa cha mẹ và con cái thậm chí bây giờ còn phổ biến hơn so với thời điểm ông viết sách - một cuộc xung đột về thành tích học tập. Tôi sẽ sửa đổi ví dụ chỉ một chút để đặt trọng tâm của riêng tôi vào nó. Giả sử con bạn không làm bài tập về nhà và không vâng lời giáo viên của mình ở trường. Giáo viên gọi bạn vào một cuộc họp phụ huynh, và nếu bạn là một phụ huynh luôn hướng đến sự hoàn hảo, bạn sẽ cảm thấy xấu hổ về hành vi xấu của con bạn và cảm thấy xấu hổ khi nuôi dạy một đứa trẻ như vậy. Nếu là một người tin rằng các vấn đề đều có thể tránh được, bạn nghe những lời của giáo viên một cách chủ quan, và điều này có thể dẫn đến việc mắng nhiếc răn đe với con bạn, điều này xoá bỏ mọi nỗ lực để hiểu và giúp đỡ con cái.
Ngược lại, nếu bạn hài lòng với việc làm cha mẹ đủ tốt và không ảo tưởng rằng sự hoàn hảo là có thể, bạn sẽ thấy vấn đề này là chuyện bình thường vốn có, một vấn đề cần cố gắng để giải quyết, không phải là một bi kịch, không phải là một cái cớ để đổ lỗi hay xấu hổ. Bước đầu tiên trong giải pháp là cố gắng hiểu vấn đề theo quan điểm của con bạn. Bởi vì bạn tôn trọng con bạn, bạn không ngay lập tức cho rằng hành vi của nó bắt nguồn từ một cái gì đó sai trái cần phải sửa chữa. Con bạn có thể không nói được rõ lý do cho hành vi của mình và thậm chí có thể không nhận thức được chúng, nhưng điều đó không có nghĩa là không có lý do hoặc lý do là những chuyện xấu. Hoàn toàn có khả năng hành vi của con bạn ở trường đại diện cho điều gì đó đáng ngưỡng mộ. Nó có thể xuất phát từ một mong muốn lành mạnh để khẳng định sự độc lập.
Ở đây tôi nhắc lại lời của Bettelheim: “Nếu chúng ta là phụ huynh có thể đồng cảm với con thì chẳng hạn như khi đứa trẻ khẳng định bản thân bằng cách từ chối việc học, hoặc sợ rằng mình có thể trở thành một con rối nếu nó làm như những người khác muốn, thái độ đối của chúng ta với con sẽ hoàn toàn khác với khi chúng ta gán cho con sự thiếu thành tích học tập là sự lười biếng hoặc thiếu khả năng.”
Một cái nhìn sâu sắc như thế này có thể dẫn đến một lộ trình có tính tích cực, hợp tác, xây dựng để giải quyết vấn đề, trong đó cha mẹ và con cái cùng nghĩ và nói chuyện với nhau về các giải pháp có thể. Có những cách khác mà đứa trẻ có thể chứng minh cho bản thân và những người khác rằng mình không phải là một con rối, trong khi vẫn làm bài tập ở mức vừa đủ? Hoặc liệu gia đình có thể tìm thấy một số lộ trình giáo dục thay thế cho đứa trẻ mà không làm giảm nhu cầu mạnh mẽ trong việc kiểm soát cuộc sống và học tập của chính mình? Điểm quan trọng nhất ở đây là sự tôn trọng dành cho con sẽ dẫn đến nỗ lực tìm hiểu quan điểm của con, do đó, có thể dẫn đến một giải pháp khả thi mà trẻ cảm thấy được hỗ trợ thay vì bị tiêu tan hy vọng. Ngay cả khi một giải pháp hoàn toàn thỏa đáng cho vấn đề không được tìm thấy, đứa trẻ ít nhất cũng có được từ sự hiểu rằng cha mẹ đứng về phía mình, không chống lại chính nó.
Cha mẹ đủ tốt quan tâm đến trải nghiệm trẻ con trong thời thơ ấu hơn là tương lai của một đứa trẻ khi trở thành người lớn.
Điều này rất tự nhiên khi tất cả các bậc cha mẹ đều có một số lo ngại về tương lai của con cái họ. Tất cả chúng ta đều muốn con mình lớn lên trở thành những người trưởng thành tốt bụng, đạo đức, hạnh phúc, khỏe mạnh, có thể chuẩn bị và chăm sóc cho bản thân và những người khác. Nhưng cha mẹ đủ tốt biết rằng tương lai của đứa trẻ là trách nhiệm của con chứ không phải là cha mẹ. Đó là đứa trẻ, không phải cha mẹ - người phải xác định mục tiêu của mình trong cuộc sống và hướng đến việc đạt được chúng. Công việc của cha mẹ là đảm bảo rằng đứa trẻ có một tuổi thơ thỏa mãn.
Cha mẹ đủ tốt nhận ra rằng điều tốt nhất họ có thể làm để giúp con cái họ hướng tới một tương lai thỏa mãn là cung cấp các điều kiện cần thiết cho một tuổi thơ thỏa mãn. Những đứa trẻ cảm thấy an toàn trong mối quan hệ với cha mẹ là những đứa trẻ cảm thấy được hỗ trợ hơn là bị kiểm soát, cảm thấy được tin tưởng và do đó sẽ trở nên đáng tin cậy, và có một môi trường đủ tốt để chơi, khám phá và học hỏi (bao gồm nhiều cơ hội để kết bạn và tương tác với những người khác ngoài gia đình), sẽ có khả năng tốt nhất để tạo lập kế hoạch cho tương lai thỏa mãn của riêng chúng. [Đây là tôi bây giờ, không phải Bettelheim nói đâu.] Cha mẹ đủ tốt hiểu được điều này, và vì vậy họ sống ở hiện tại, không phải là tương lai. Một tuổi thơ hạnh phúc (thường thì sẽ) dẫn đến tuổi trưởng thành hạnh phúc; và một tuổi thơ không hạnh phúc dẫn đến tuổi trưởng thành không hạnh phúc.
Cha mẹ đủ tốt cung cấp sự giúp đỡ mà con cái họ cần và muốn, nhưng không nhiều hơn những thứ chúng cần hoặc muốn.
[Đây là quan sát xuất phát từ tôi nhiều nhất, dĩ nhiên tôi cũng nghĩ rằng Bettelheim sẽ đồng ý.] Tạo hoá cho trẻ con đến với thế giới này để chúng làm hết sức có thể chúng muốn. Đó là cách chúng hoạt động liên tục tiến tới tuổi trưởng thành. Cha mẹ đủ tốt hiểu điều này bằng trực giác, vì vậy họ cho phép con cái họ tự do chấp nhận rủi ro và tự làm những gì chúng có thể. Cha mẹ đủ tốt cho phép con cái họ phạm sai lầm và thất bại bởi vì chúng biết rằng sai lầm và thất bại là sự hợp thành không thể tránh khỏi của việc học hỏi. Khi phụ huynh cung cấp sự trợ giúp, họ làm như vậy bằng cách bổ sung và hỗ trợ những nỗ lực riêng của đứa trẻ thay vì hoàn thành nhiệm vụ. Mục tiêu là cho phép đứa trẻ tự làm nhiều hơn, khích lệ sự phấn đấu độc lập của con trẻ mà không gây cản trở.
Các công cụ chính của việc nuôi dạy con đủ tốt là sự phản ánh có ý thức, sự trưởng thành và sự đồng cảm.
Cha mẹ đủ tốt không mù quáng nghe theo lời khuyên của các “chiên gia” hay các mốt nuôi dạy con cái mới nhất và họ không quá quan tâm đến cách người khác đánh giá việc nuôi dạy con cái của họ. Họ có nhiều khả năng tìm kiếm lời khuyên từ bạn bè và người thân, những người hiểu rõ họ và con của họ hơn là từ các chuyên gia ngoài kia. Mục đích của họ là giúp con họ đạt được những gì trẻ muốn và cần đạt được, không phải để chứng minh với thế giới rằng chúng là cha mẹ tuyệt vời hoặc để bảo vệ bản thân khỏi những lời chỉ trích. Để biết cách hỗ trợ tốt nhất cho con cái, cha mẹ đủ tốt để cố gắng hiểu chúng và công cụ chính để làm điều đó là sự phản ánh có ý thức, sự trưởng thành (bao gồm sự kiên nhẫn) và sự đồng cảm.
Như đã lưu ý trước đó, mối quan hệ phụ huynh-con cái ở một mức nào đó là bình đẳng và những mức khác thì không. Cha mẹ hiểu biết nhiều hơn, có khả năng tìm ra mọi thứ, trưởng thành hơn con. Trẻ em, những đứa trẻ vốn dĩ đã cảm thấy không an toàn, sẽ cảm thấy khó hơn nếu như chúng nhận thấy rằng chính cha mẹ của mình không đủ năng lực để đối phó với các vấn đề của cuộc sống. Chuyện trưởng thành rất quan trọng. Cha mẹ đủ tốt biết rằng họ phải đi hơn nửa đường để làm cho mối quan hệ cha mẹ và con cái hoạt động. Đó là phần việc của cha mẹ để hiểu đứa trẻ nhưng không nhất thiết là phần việc của con để hiểu cha mẹ. Tất cả các bậc cha mẹ đã từng là con cái, vì vậy, nhớ lại thời thơ ấu của chính mình có thể giúp cha mẹ hiểu con cái họ; nhưng trẻ em chưa bao giờ làm cha mẹ.
Đây là những lời của Bettelheim: “Hồi ức về thời thơ ấu của chúng ta sẽ khiến chúng ta kiên nhẫn và thấu hiểu; và khi chúng ta nhận ra rằng dù cho đứa con của chúng ta rất ương bướng, bây giờ nó đang vật vã thì cũng như chúng ta từng vật vã ngày xưa vậy, tình yêu của chúng ta dành cho đứa con của mình cũng là tình yêu dành cho người soi rọi chính bản thân mình ngày xưa. Cha mẹ đủ tốt nỗ lực đánh giá và phản hồi các vấn đề cả từ góc độ người lớn và từ một góc độ khá khác biệt của con trẻ sẽ có những hành động dựa trên sự hợp nhất từ hai phía trong khi vẫn chấp nhận rằng vì sự non nớt của nó nên nó chỉ có thể hiểu vấn đề chỉ từ quan điểm của mình. Vì vậy, cha mẹ đủ tốt bên cạnh việc bị thuyết phục rằng (bất cứ điều gì con họ làm tại thời điểm này là bởi vì nó tin rằng đây là điều tốt nhất nó có thể làm) cũng sẽ tự hỏi: 'Điều gì trên thế giới sẽ khiến tôi hành động như con tôi đang làm tại thời điểm này. Và nếu tôi cảm thấy bị buộc phải hành động theo cách này, điều gì sẽ khiến tôi cảm thấy tốt hơn về chuyện đó?”
Tôi không nghĩ rằng Bettelheim hoàn toàn chính xác trong tuyên bố của mình rằng trẻ em chỉ có thể hiểu theo quan điểm riêng của chúng. Tôi đã thấy ngay cả những đứa trẻ dường như có những sự nội thị đáng chú ý về hoạt động của tâm trí cha mẹ chúng. Nhưng tôi chắc chắn đồng ý với ông rằng việc hiểu được quan điểm người khác phải là trách nhiệm của cha mẹ nhiều hơn so với của con.
Sự thấu cảm là chìa khóa cho bất kỳ mối quan hệ thành công nào, và cha mẹ đủ tốt biết rằng họ phải nhỉnh hơn trong sự thấu cảm bởi vì họ dễ dàng đi vào tâm trí trẻ con hơn việc đứa trẻ có thể đi vào tâm trí cha mẹ. Một lần nữa, theo cách nói của Bettelheim: "Sự thấu cảm, rất quan trọng đối với sự hiểu biết của người lớn về trẻ em, đòi hỏi người ta phải xem người khác ngang hàng - không liên quan đến kiến thức, trí thông minh hoặc kinh nghiệm và chắc chắn không phải là sự trưởng thành mà là về cảm xúc, thứ thúc đẩy tất cả chúng ta. Sự hiểu biết của cha mẹ về cảm giác của con cái và sự tôn trọng của cha mẹ đối với những cảm giác đó chính là bước đầu tiên giúp ích."
Cha mẹ đủ tốt tự tin rằng việc nuôi dạy con đủ tốt của họ là “đủ tốt”.
Những phụ huynh cảm thấy tự tin về việc nuôi dạy con cái của họ sẽ bình tĩnh và kiên nhẫn hơn, ít lo lắng hơn trong việc nuôi dạy, và do đó sẽ cung cấp một nguồn lực lớn hơn về sự an toàn cho con của họ so với những bậc cha mẹ không tự tin. Trong sách của Bettelheim, sự lung lay về an toàn của trẻ con rất phụ thuộc, như chính nó cũng biết không phải ở khả năng tự bảo vệ của nó mà là sự hỗ trợ của người khác. Điều đó được vay mượn từ sự an toàn của cha mẹ nó. Vì vậy, là một phụ huynh đủ tốt đòi hỏi bản thân chúng ta phải tin rằng đây là những gì chúng ta đang có.
Gần cuối cuốn sách, Bettelheim cho biết thêm: “Dẫu chúng ta không hoàn hảo, chúng ta thực sự là những bậc cha mẹ đủ tốt nếu hầu hết thời gian chúng ta yêu thương con cái và làm hết sức mình để chúng cảm thấy ổn. Những tri thức này, hoặc sự thật, có thể bảo vệ chúng ta chống lại sự dại dột khi nghĩ rằng mọi thứ trẻ em làm chỉ để “cự” lại chúng ta. Phần lớn những gì đứa trẻ làm chủ yếu liên quan đến bản thân nó và chỉ gián tiếp hoặc ngoại vi với chúng ta và những gì chúng ta làm. Điểm cuối cùng này là về giá trị của sự khiêm nhường. Cha mẹ đủ tốt nhận ra rằng vũ trụ của trẻ không quay xung quanh cha mẹ. Những hành động của con cái chúng ta không được thúc đẩy chủ yếu bởi mong muốn làm hài lòng chúng ta hoặc làm tổn thương chúng ta mà bởi những động cơ buộc phải làm với những nỗ lực để tìm vị trí của riêng chúng trong thế giới này. Nếu chúng ta là cha mẹ đủ tốt, chúng ta không có nhiều công trạng, cũng không có nhiều trách nhiệm cho hành động của con cái chúng ta; chúng ta chỉ tập trung vào sự thấu hiểu và giúp đỡ khi chúng cần giúp đỡ.”
Nguồn: Psychology Today
Lược dịch: The Uranian
Tác giả: Peter Gray, Tiến sĩ, là giáo sư nghiên cứu tại Đại học Boston, tác giả của cuốn Free to Learn và sách giáo khoa Tâm lý học (nay là phiên bản thứ 8), chủ tịch của Liên minh Giáo dục Tự định hướng, và là thành viên sáng lập của Let Grow. Ông đã thực hiện và công bố nghiên cứu về thần kinh học, tâm lý học phát triển, giáo dục và nhân chủng học.
